پژوهش‌های تازه درباره ترکمان‌های بایر–بوچاق، که در مناطق بایر و بوچاق استان لاذقیه در شمال‌غرب سوریه زندگی می‌کنند، نشان می‌دهد این جامعه کهن با وجود قرار گرفتن زیر تأثیر فرهنگ‌های مختلف، بخش بزرگی از سنت‌ها و باورهای دیرینه اقوام ترک را همچنان زنده نگه داشته است. آداب و رسوم آنان در زمینه‌های بارداری، تولد، عروسی و سوگواری با رسوم مردم آذربایجان شباهت بسیار دارد و در برخی موارد کاملاً یکسان است.
آیین‌های بارداری و تعیین جنسیت
ترکمان‌های این منطقه برای تشخیص جنسیت نوزاد، همانند برخی نواحی آذربایجان، رسم می‌کنند که بی‌آن‌که زن باردار متوجه شود، اندکی نمک بر سر او بریزند. اگر او به سوی سر دست ببرد، پسر و اگر به نقطه‌ای از بدن دست بکشد، دختر خواهد زایید. رسم قرار دادن چاقو و قیچی زیر پشتی‌ها نیز در میان آنان رایج است؛ نشستن بر پشتیِ حاوی چاقو نشانه پسر و نشستن بر پشتیِ دارای قیچی نشانه دختر است.
در دوران بارداری دوره‌ای به نام «یِریکله‌مه» در آذربایجان شناخته می‌شود که در میان ترکمان‌ها معادل آن «اَشِرمه» است؛ دورانی که زن باردار ممکن است میل‌های غیرعادی به غذاها یا حتی خاک پیدا کند. برای سلامت مادر و آسانی زایمان نیز دادن صابون و روغن زیتون به‌عنوان صدقه رایج است.
مراسم تولد و باورهای مربوط به کودک
با درآمدن دندان شیری کودک، غذایی به نام «هَدیک» پخته می‌شود. هنگام افتادن دندان نیز آن را با گفتن جمله «قدیمی را بگیر، نو را بده» بر بام می‌اندازند؛ رسمی که در آذربایجان نیز دیده می‌شود. باور به خواص درمانی اسپند و گذاشتن چاقو و نان زیر سر کودکانی که از خواب می‌ترسند نیز میان ترکمان‌ها رواج دارد.
تولد پسر در خانواده جایگاهی ویژه دارد و نخستین فرزند پسر نشانه اعتبار و منزلت عروس دانسته می‌شود.
هالا / آل‌باستی؛ حضور یک باور کهن
باورهای مربوط به «هالا» یا «آل‌باستی» که در میان تمام اقوام ترک دیده می‌شود، در بایر–بوچاق نیز حضور پررنگی دارد. ترکمان‌ها بر این باورند که کبودی‌های ناگهانی بر بدن، اثر حضور هالا در خواب است. در موارد مرگ‌های ناگهانی در خواب نیز، برخی آن را به برده شدن فرد توسط هالا نسبت می‌دهند و در چنین شرایطی حتماً قرآن می‌خوانند.
آیین‌های عروسی و نامزدی
رسوم ترکمان‌های این منطقه در زمینه مراسم نامزدی، عروسی، جمع‌آوری جهیزیه و سنت‌هایی مانند «پول شیر» تقریباً همانند رسوم مردم آذربایجان است. با این حال در مسئله ربودن دختر، سختگیری‌های شدیدتری وجود دارد و خانواده دختر هرگز اجازه چنین کاری را نمی‌دهد.
سوگواری و رسم خون‌خواهی
در میان ترکمان‌های بایر–بوچاق، رسم «خون‌خواهی» همچنان با شدت زیادی ادامه دارد. اگر فردی به قتل برسد، تا زمان گرفتن انتقام، عزاداری متوقف نمی‌شود. خانواده مقتول با پوشیدن لباس سیاه، پابرهنه شدن، نگذاشتن روسری و بلند کردن مو و ریش، نشانه‌های عزاداری طولانی‌مدت را حفظ می‌کنند. این دوره معمولاً هفت سال طول می‌کشد و در این مدت مراسم نوحه‌خوانی به‌صورت دوره‌ای برگزار می‌شود.
در آیینی دیگر، نزدیکان مقتول دور جسد جمع شده، موهای خود را کوتاه می‌کنند و صورت را با ناخن می‌خراشند. پس از خاک‌سپاری، اسلحه، اسب و لباس‌های او را بر پیکره‌ای چوبی می‌پوشانند و چند روز آن را دور مزار می‌گردانند. این آیین تنها برای افرادی اجرا می‌شود که بر اثر قتل درگذشته‌اند.
مراسم «سه»، «هفت» و «چهل»
این جامعه ترک‌زبان برای متوفی مراسم «سه»، «هفت» و «چهل» برگزار می‌کند و همسایگان تا سه روز برای خانواده عزادار غذا می‌فرستند. این سنت امروزه نیز در برخی مناطق آذربایجان، از جمله زنگیلان، ادامه دارد.
ترکمان‌های بایر–بوچاق در گذر زمان
این گروه قومی بخشی مهم از جمعیت ترکمان‌های سوریه را تشکیل می‌دهد. بسیاری از آنان در سال‌های جنگ داخلی سوریه خانه‌ها و معیشت خود را از دست داده و به ترکیه پناه برده‌اند، اما همچنان پیوندهای فرهنگی عمیق خود را حفظ کرده‌اند. منطقه بایر–بوچاق نیز همچنان به‌عنوان یکی از کانون‌های تاریخی و فرهنگی ترکمان‌های منطقه شناخته می‌شود.
تحلیل:
در این تحقیق، بازنمایی آداب و رسوم ترکمان‌های بایر–بوچاق در واقع فراتر از یک موضوع مردم‌نگارانه ساده است و در چارچوب راهبرد فرهنگی جمهوری آذربایجان قابل تفسیر است. آذربایجان طی سال‌های اخیر تلاش کرده حضور و نقش خود را در میان اقوام ترک‌زبان تقویت کند و با برجسته‌سازی اشتراکات فولکلوریک، باورها و سنت‌های مشترک، خود را یکی از محورهای اصلی «جهان ترک» معرفی کند. معرفی ترکمان‌های سوریه، عراق یا مناطق کوچک ترک‌نشین، بخشی از همین رویکرد است که هدف آن ترسیم یک پهنه فرهنگی گسترده و پیوسته برای اقوام ترک است.
اشتراکات فرهنگی میان ترکمان‌های سوریه و مردم آذربایجان—از آیین‌های بارداری و تولد گرفته تا مراسم عروسی، خون‌خواهی و باورهای اسطوره‌ای مانند «هالا» —در این گزارش نه تنها ثبت یک میراث مشترک است، بلکه به‌طور غیرمستقیم پیام می‌دهد که هویت ترک در مناطق مختلف، با وجود فاصله جغرافیایی و تغییرات سیاسی، ریشه‌ای واحد دارد. این نوع روایت، به آذربایجان امکان می‌دهد نقش «حافظ فرهنگ ترک‌ها» را برای خود تعریف کند و در حوزه قدرت نرم، جایگاه نمادینی در میان جوامع ترک‌زبان به دست آورد.
از سوی دیگر، این اقدامات در راستای تقویت موقعیت آذربایجان در سازمان کشورهای ترک و شبکه‌های فرهنگی جهان ترک است. تأکید بر میراث مشترک ترکمان‌های سوریه، که در جریان جنگ بخش زیادی از هویت و سکونتگاه خود را از دست داده‌اند، به جمهوری آذربایجان این فرصت را می‌دهد که خود را پشتیبان فرهنگی ترک‌های آسیب‌دیده معرفی کند؛ نقشی که می‌تواند نفوذ منطقه‌ای و محبوبیت این کشور را میان گروه‌های ترک‌زبان افزایش دهد.
به‌طور کلی، چنین پژوش هایی ابزاری برای ایجاد همبستگی نمادین و تثبیت نقش رهبری فرهنگی آذربایجان در جهان ترک هستند و نشان می‌دهند که سیاست فرهنگی این کشور تنها به قفقاز محدود نیست، بلکه اقوام ترک پراکنده در خاورمیانه را نیز شامل می‌شود.
نظر شما